Konačna odluka Ustavnog suda o ustavnosti zakonske odredbe o obaveznom penzionisanju u javnom sektoru ispunjenjem uslova za starosnu penziju

U „Sl. glasniku RS“, br. 81/2016 od 5. oktobra 2016. objavljena je Odluka Ustavnog suda br. IUz-244/2015, kojom je odlučeno o ustavnosti spornog čl. 20. Zakona o načinu određivanja maksimalnog broja zaposlenih u javnom sektoru („Službeni glasnik RS”, broj 68/15).

Zakon o načinu određivanja maksimalnog broja zaposlenih u javnom sektoru kojim se utvrđuje način određivanja maksimalnog broja zaposlenih u javnom sektoru, kao i obim i rokovi smanjenja broja zaposlenih do dostizanja utvrđenog maksimalnog broja zaposlenih, ili ukratko, kojim se sprovodi racionalizacija broja zaposlenih u javnom sektoru u R. Srbiji u čl. 20. propisuje:

„Zaposlenom u javnom sektoru za vreme primene ovog zakona prestaje radni odnos kada navrši godine života i staž osiguranja koji su propisani zakonom za odlazak u starosnu penziju.

Zaposleni iz stava 1. ovog člana ostvaruje pravo na otpremninu u skladu sa propisima kojima se uređuje njegov radno-pravni status.

Izuzetno od stava 1. ovog člana, radni odnos zaposlenog u javnom sektoru iz stava 1. ovog člana ne prestaje ako se poslodavac i zaposleni sporazumeju o nastavku radnog odnosa i dužini njegovog trajanja, u cilju obezbeđivanja stručnog i kontinuiranog obavljanja neophodnih funkcija organizacionog oblika.

Sporazumom iz stava 3. ovog člana može se utvrditi nastavak radnog odnosa zaposlenog najduže do navršenja 65 godina života i najmanje 15 godina staža osiguranja.

Sporazum iz stava 3. ovog člana zamenjuje odredbe ugovora o radu, odnosno rešenje o zasnivanju radnog odnosa u delu kojim se uređuje vrsta i dužina trajanja radnog odnosa.

Poslodavac može, u cilju utvrđivanja ispunjenosti uslova za prestanak radnog odnosa iz stava 1. ovog člana, pribavljati podatke iz službene evidencije Republičkog fonda za penzijsko i invalidsko osiguranje.

Izuzetno od st. 1-5. ovog člana, zaposlenom kome je navršenje radnog veka i nastavak radnog odnosa nakon navršenja radnog veka uređen posebnim zakonom, radni odnos prestaje u skladu sa posebnim zakonom.

Odredba stava 7. ovog člana ne primenjuje se na državne službenike.“

Shodno čl. 1. stav 2 ovog zakona „Javni sektor, u smislu ovog zakona, jeste javni sektor koji je definisan propisom o budžetskom sistemu, osim javnih preduzeća osnovanih od strane Republike Srbije, pravnih lica osnovanih od strane tih preduzeća, preduzeća za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom osnovanih od strane Republike Srbije, odnosno koja posluju sa većinskim državnim kapitalom, javnih medijskih servisa, organizacionih oblika u javnom sektoru koji su osnovani međunarodnim ugovorom ili u kojima se broj zaposlenih određuje u skladu sa međunarodnim ugovorom.“

U skladu sa čl. 2. stav 1 tač. 13) Zakona o budžetskom sistemu (“Sl. glasnik RS”, broj 54/2009, 73/2010, 101/2010, 101/2011, 93/2012, 62/2013, 63/2013-isp, 108/2013, 142/2014 i 68/2015-dr.zakon i 103/2015):

„Javni sektor je deo nacionalne ekonomije koji obuhvata opšti nivo države, kao i nefinansijska preduzeća pod kontrolom države (javna preduzeća) koja se primarno bave komercijalnim aktivnostima;“

Dakle, shodno  čl. 20 stav 1 Zakona o načinu određivanja maksimalnog broja zaposlenih u javnom sektoru, zaposleni/a u momentu kada ispuni uslove predviđene (čl. 19. I 19a) Zakonom o penzijskom i invalidskom osiguranju prestaje im radni odnos po sili zakona.

Zbog spornog čl. 20. Ministarstvo državne uprave i lokalne samouprave je zauzelo stav da se svim zaposlenima u javnom sektoru, koji ispunjavaju uslove za starosnu penziju ponudi sporazum o nastavku radnog odnosa, do donošenja akta kojim se utvrđuje maksimalan broj zaposlenih.

A samo izuzetno, ako je i bez akta o maksimalnom broju, u skladu sa planiranom racionalizacijom moguće sagledati poslove koji će se izmenom sistematizacije ukinuti ili na njima smanjiti broj izvršilaca, može se raskinuti radni odnos zaposlenima koji rade na tim poslovima, a koji ispunjavaju uslove za penziju ako se time neće onemogućiti ili umanjiti izvršavanje poslova koje organizacioni oblik obavlja.

Pomenutim čl. 20. Zakona o načinu određivanja maksimalnog broja zaposlenih u javnom sektoru u stavu 2 je predviđena mogućnost sporazuma između poslodavca i zaposlenog o nastavku radnog odnosa i dužini njegovog trajanja, a sve u cilju obezbeđivanja stručnog i kontinuiranog obavljanja neophodnih funkcija organizacionog oblika.

Već u narednom stavu 3 je propisano ograničenje navedenog sporazuma, kao krajnju granicu do koje takav sporazum odn. radni odnos produžen sporazumom može da traje, navodi se 65. godina života i najmanje 15 godina staža.

Sa druge strane Zakon o radu u čl. 175. tač. 2) predviđa mogućnost sporazuma zaposlenog i poslodavca o produžetku radnog odnosa nakon 65 godina života i najmanje 15 godina staža, bez ograničenja u tom pogledu.

Dakle, navedenim zakonom je ograničen radni vek zaposlenih u javnom sektoru na 65 godina života, te ne postoji mogućnost sporazuma propisana Zakonom o radu, rezervisana za privatni sektor, o zaključenju sporazuma sa poslodavcem o nastavku radnog odnosa i nakon navršenih 65 godina.

Ustavni sud Republike Srbije je 9. oktobra 2015. godine Rešenjem IUz-244/2015 („Sl. glasnik RS“, br. 85/15) obustavio izvršenje pojedinačnog akta ili radnje preduzete na osnovu odredaba ovog člana do donošenja konačne odluke po pitanju ustavnosti i zakonitosti.

Gotovo godinu dana nakon donošenja ovog rešenja, Ustavni sud donasi konačnu ocenu o ustavnosti navedenog člana.

U „Sl. glasniku RS“, br. 81/2016 od 5. oktobra 2016. objavljena je odluka Ustavnog suda br. IUz-244/2015 kojom se utvrđuje da odredbe člana 20. Zakona o načinu određivanja maksimalnog broja zaposlenih u javnom sektoru („Službeni glasnik RS”, broj 68/15) nisu u saglasnosti sa Ustavom.

Na osnovu člana 168. stav 3. Ustava, odredbe člana 20. Zakona o načinu određivanja maksimalnog broja zaposlenih u javnom sektoru prestaju da važe danom objavljivanja Odluke Ustavnog suda u „Službenom glasniku Republike Srbije”, odnosno 5. oktobra 2016. god.

Ustavni sud je utvrdio da, bez obzira na to što su opšti uslovi za sticanje prava na starosnu penziju i opšti uslovi za prestanak radnog odnosa zbog navršenja radnog veka identični (navršenih 65 godina života i najmanje 15 godina staža osiguranja), radi se o različitim pravnim institutima.

Ustavni sud najpre ističe da ispunjenjem uslova propisanih zakonom kojim se uređuje penzijsko i invalidsko osiguranje osiguranik stiče pravo na starosnu ili neku drugu vrstu penzije. Ostvarivanje tog prava zavisi isključivo od volje osiguranika, koja se manifestuje podnošenjem zahteva za utvrđivanje prava nadležnom fondu penzijskog osiguranja. Nasuprot tome, do prestanka radnog odnosa zbog ispunjenja zakonom propisanih uslova u pogledu navršenja godina života i godina staža osiguranja (navršenje radnog veka) dolazi po sili samog zakona, s tim što do produženja radnog veka može doći samo ako za to postoji zakonski osnov i ako postoji obostrani interes poslodavca i zaposlenog da se zaposlenom produži radni vek.

Ustavni sud je utvrdio da se uslovi iz osporenog člana 20. Zakona ne odnose na opšte uslove za sticanje prava na starosnu penziju iz člana 19. Zakona o PIO, koji su identični za sve osiguranike, bez razlike na pol osiguranika. Kako su uslovi za sticanje prava na starosnu penziju određeni još samo u članu 19a Zakona o PIO i kako se uslovi iz ove zakonske odredbe odnose samo na žene osiguranike, to je Ustavni sud utvrdio da se institut prestanka radnog odnosa po sili Zakona o načinu određivanja maksimalnog broja zaposlenih u javnom sektoru odnosi samo na žene zaposlene u javnom sektoru, i to one koje saglasno članu 19a Zakona o PIO imaju mogućnost da ostvare pravo na starosnu penziju.

Naime, kako navodi Ustavni sud iz formulacije odredbe stava 1. člana 20. osporenog Zakona (da zaposlenom u javnom sektoru prestaje radni odnos kada navrši godine života i staž osiguranja „koji su propisani zakonom za odlazak u starosnu penziju”), moglo bi se, na prvi pogled, zaključiti da Zakon ne prepoznaje razliku između dva pravna instituta, ali da se ta odredba jednako odnosi na sve zaposlene u javnom sektoru koji su ispunili opšte uslove za navršenje radnog veka. Međutim, na temelju člana 20. ovog zakona, zaposlenima u javnom sektoru radni odnos po ovom osnovu prestaje samo za vreme primene Zakona (stav 1), a takođe, poslodavac i zaposleni se mogu sporazumeti o „nastavku radnog odnosa” najduže do navršenja 65 godina života i najmanje 15 godina staža osiguranja zaposlenog (stav 4), a što je, kao što je rečeno, opšti uslov za prestanak radnog odnosa po sili zakona i istovremeno opšti uslov za sticanje prava na starosnu penziju.

Ustavni sud ističe da, sa stanovišta ustavne nadležnosti zakonodavca da uredi sistem u oblasti radnih odnosa (član 97. tačka 8. Ustava), zakonodavac, posebno kada je reč o zaposlenima čije se plate i zarade finansiraju iz budžeta (iz javnih prihoda), ima ovlašćenje da propisivanjem različitih zakonskih mera racionalizuje javni sektor, što uključuje i smanjenje broja zaposlenih, kao i da to smanjenje bude rezultat primene različitih zakonom propisanih kriterijuma, odnosno da se mogu propisati različiti osnovi smanjenja broja zaposlenih. Međutim, polazeći od svega prethodno izloženog, Ustavni sud je ocenio da je propisivanje zakonskog uslova za prestanak radnog odnosa zbog navršenja određenih godina života koji se odnosi samo na žene zaposlene u javnom sektoru i indirektno pretvaranje jednog zakonskog prava (prava na starosnu penziju pod povoljnijim uslovima u pogledu navršenih godina života) u osnov prestanka radnog odnosa, u suprotnosti sa Ustavom zajemčenim načelom zabrane, kako neposredne, tako i posredne diskriminacije po bilo kom osnovu, a naročito, između ostalog, po osnovu pola, imajući u vidu da je rodna ravnopravnost posebno zajemčena i članom 15. Ustava, kojim je utvrđeno da država jemči ravnopravnost žena i muškaraca i razvija politiku jednakih mogućnosti. Ustavni sud je, takođe, utvrdio da je osporeno zakonsko rešenje indirektno u suprotnosti i sa odredbom člana 60. stav 3. Ustava, kojom je zajemčena dostupnosti svih radnih mesta svima pod jednakim uslovima.